کمدی ماسکی (کمدی هنرمندان)

تالیف و ترجمه: یاسمن حسینی

commedia dell’arte یک فرم ایتالیایی رنسانس است که بیشتر به‌عنوان سبکی شناخته می‌شود که در آن شخصیت‌هایی با نیم نقاب‌ها، که تعداد زیادی از آن‌ها وجود دارد، شناخته می‌شوند، اما شخصیت‌های زیادی هم در آن وجود دارند که ماسک نمی‌زنند. commedia dell’arte در ترجمه به انگلیسی به معنای “کمدی حرفه‌ای” است و بازیگران این ژانر در واقع اولین کسانی بودند که به طور رسمی به عنوان افراد حرفه‌ای شناخته شدند. Commedia dell’arte یک فرم تئاتری است که با دیالوگ‌های بداهه و گروهی از شخصیت های رنگارنگ مشخص می‌شود که در شمال ایتالیا در قرن پانزدهم ظهور کرد و به سرعت در سراسر اروپا گسترش یافت و مورد توجه قرار گرفت. اولین شرکت شناخته شده در سال 1545 در پادوآ تشکیل شد و در آغاز قرن هفدهم گروه‌هایی مانند Gelosi، Confidenti و Fedeli از شهرت بین‌المللی برخوردار شدند. به طور کلی Commedia dell’arte شکلی از تئاتر مردمی بود که بر بازیگری گروهی تاکید داشت. بداهه‌پردازی‌های آنها در چارچوبی محکم از نقاب‌ها و موقعیت‌های موجود تنظیم می‌شد و طرح‌های آن اغلب از کمدی‌های ادبی سنتی یا درام ادبی وام گرفته می‌شد. بازیکنان حرفه ای که در یک نقش تخصص داشتند یک تکنیک کمیک بی‌نظیر را توسعه دادند که به محبوبیت گروه‌های کمدی دوره‌گردی که در سراسر اروپا سفر کردند، کمک کرد. هر شخصیت اصلی تکمیل کننده مجموعه‌ای متمایز از ویژگی‌ها است که شامل گفتار، حرکات، وسایل و لباس‌های مشخصی بود که برای به تصویر کشیدن شخصیت استاندارد استفاده می‌شد. به طور کلی، تاثیر Commedia dell’arte را می‌توان در طول تاریخ کمدی دنبال کرد. پس هر کمدی کلاسیکی که نتیجه درخشانی  داشته به خاطر انواع شخصیت‌های خنده‌دار و کمیک و سبک‌های فیزیکی و احمقانه آن، مدیون Commedia dell’arte است.

ریشه‌های commedia dell’arte

ریشه بسیاری از شخصیت‌ها را می‌توان به کمدی‌های رومی و حتی بیشتر به مسخره‌های آتلانی نسبت داد که  Fabulae Atellanae مربوط به حدود سیصد سال قبل از میلاد است و این مسخره‌های روستایی از آتلا در ایتالیا سرچشمه می‌گیرند و شخصیت‌های اصلی آنها افراد احمق، حقه‌باز، پرخور، پیرمرد و غیره هستند و پیوندهای کمدیا با آنها غیرقابل انکار است. سبک تئاتر در طول قرن شانزدهم تکامل یافت و به طور متفاوتی به عنوان commedia all’improvviso (کمدی بداهه)، commedia delle maschere (کمدی نقاب‌ها)، commedia zannesca (کمدی zanni) یا حتی commedia mercenaria (کمدی مزدور) شناخته شد. اما معرفی Commedia dell’arte تنها پس از آن که این فرم در سراسر اروپا به محبوبیت انبوه رسید، انجام شد و کارلو گلدونی در سال 1750 در نمایشنامه خود Il Teatro Comico با استفاده از شگرد تحقیر بازیگران این فرم را نوشت و از آن به عنوان Commedia dell’arte یاد کرد. اما تأثیر Commedia dell’arte بر درام اروپایی را می‌توان در پانتومیم فرانسوی و در بازی هنرپیشه‌های انگلیسی مشاهده کرد. اگرچه در سال 1661 شرکتی به نام comédie-italienne در پاریس تأسیس شد ولی اکثر اجراها در ایتالیا بود. ولی از اوایل قرن هجدهم Commedia dell’arte تنها به‌واسطه تأثیر گسترده‌اش بر فرم‌های نمایشی نوشتاری ماندگار شد. زیرا بر خلاف روحیه آنارشیک ظاهری، Commedia dell’arte هنری بسیار منظم بود که هم به مهارت و هم حس قوی از نوازندگی گروهی نیاز داشت و با این که استعداد منحصربه‌فرد بازیگران کمدی و بداهه‌سازی کمدی حول یک سناریوی از پیش تعیین‌شده بود اما در طول نمایش، آنها به یکدیگر یا به واکنش تماشاگران پاسخ می‌دادند و از اعداد موسیقی و دیالوگ‌های بداهه برای تغییر دادن مسیر نمایش‌نامه استفاده می‌کردند.

شخصیت‌های Commedia dell’arte

در اینجا پیشینه‌ای از شخصیت‌های Commedia dell’arte وجود دارد که بسیاری از طرح‌های ماسک‌های ونیزی بر اساس آنها ساخته شدند:

1. زانی (Zanni)

این شخصیت از طبقات پایین آن زمان، دهقان یا کارگر مهاجر که در جامعه ونیزی به عنوان خدمتکار یا باربر کار می‌کرد، گرفته شده که نشان‌دهنده افراد ساده‌لوح است. این دلقک جنبه مهمی از تئاتر Commedia dell’arte  و نماینده طبقه دهقان جامعه است. در ابتدا، ماسک تمام صورت با بینی بلند برای آن استفاده می‌شد اما بعد از آن به یک نیم ماسک تبدیل شد که نیمه بالایی صورت را فقط با بینی کشیده و بلند می‌پوشاند و هر چه بینی روی ماسک بلندتر بود شخصیتش احمقانه‌تر به نظر می‌رسید. او معمولاً لباس گونی می‌پوشید و به‌عنوان باربر از طریق حمل بارهای سنگین خم می‌شد و این در تضاد شدید با شخصیت‌های اشرافی بود.

2. پانتالون Pantalone))

Pantalone یک شخصیت شناخته شده Commedia dell’arte است. نام اصلی این شخصیت پیرمردی به نام “مگنیفیکو” بود که او به گویش ساده و در عین حال به سبک موزیکال ونیزی صحبت می‌کرد. شخصیت پانتالون عموماً یک پیرمرد تاجر قدیمی، ثروتمند و مورد احترام است. در ماسک او معمولاً ویژگی‌های فیزیکی او از جمله ابروهای برجسته وی را برجسته‌تر می‌کنند.

3. دکتر (Il Dottore)

Il Dottore در Commedia dell’arte معمولاً یک پزشک قرون وسطایی با یک کت و شلوار سیاه و سفید بزرگ است. او روی نیمی از صورتش ماسکی می‌زند که بینی گرد او را برجسته می‌کند. Il Dottore یک شخصیت کمدی اهل بولونیا است. او فقط به نام دکتر و گاهی به عنوان یک پزشک باهوش، یک کارمند دفتر اسناد رسمی و یا وکیل معرفی می‌شود.

4. آرلکچینو (Arlecchino)

Arlecchino یکی از جوان‌ترین شخصیت‌های کمدی است و استفاده از این شخصیت در Commedia dell’arte به سال 1593 برمی‌گردد. آرلکچینو یک خدمتکار کم هوش و ساده است. او به عنوان یک دلقک با کارهای آکروباتیکش ایجاد طنز می‌کند و به محض ظاهر شدن روی صحنه به خاطر اعمال و سخنان پوچ خود سبب خنده تماشاگران می‌شود زیرا او برای رسیدن به اهدافش دست به هر کاری می‌زند. ماسک Arlecchino دارای یک بینی کشدار با ویژگی‌های شیطانی است که گاهی اوقات برجستگی روی پیشانی او توجه تماشاگران را به خود جلب می‌کند. لباس آرلکچینو معمولاً شامل یک ژاکت و شلوار با تکه‌های رنگارنگ و نامنظم، با کلاه نمدی سفید با دم خرگوش یا روباه و یک کمربند با کاردک چوبی (یا “چوب سیلی”) است که گاهی از آن برای سیلی زدن به شخص دیگری یا ضربه زدن به بسته، چمدان، غذا یا سایر اقلام متعلق به اشخاص دیگر استفاده می‌کند.

5. پولسینلا (Pulcinella)

ماسک پولسینلا در تئاتر Commedia dell’arte متعلق به منطقه‌ای از جنوب ایتالیا (Campagnia) است که سنت‌های کمیک فراوانی دارند. ظاهر فیزیکی آن اغلب شبیه یک خروس است و بینی منقاری روی نقاب او وجود دارد. علاوه بر این بینی بزرگ، صدای جیر جیر و شیوه‌های دلقکانه باعث شد که او را به عنوان یک شارلاتان انتخاب کنند.

6. کلمبینا Colombina))

کلمبینا معمولاً در نقش خدمتکار در Commedia dell’arte به عنوان یک شخصیت کمیک، بهترین دوست و گاهی اوقات عاشق Arlecchino انتخاب می‌شود. لباس او معمولاً ساده و نشان دهنده پوششی است که خدمتکاران در دهه 1700 داشتند. او گاهی اوقات تکه های رنگارنگ (مانند Arlecchino) می‌پوشد که با یک سرآستین کوچک سفید و یک پیش‌بند به همان رنگ تنظیم می‌شود. ماسک‌های این شخصیت فقط چشم‌ها را می‌پوشانند و دهان را در معرض دید قرار می‌دهند تا بازیگر بتواند آزادانه بخورد و بیاشامد. البته گفته می‌شود که این طرح به دلیل غرور شخصیت کلمبینا و عدم تمایل زیاد وی برای پنهان کردن زیبایی او با ماسک ایجاد شده‌است. ضمنا این ماسک‌ها محبوب‌ترین ماسک‌های بالماسکه هستند.

7. کاپیتان (Il Capitano)

این شخصیت در Commedia dell’arte معمولاً یک سرباز مغرور، فریبکار و لاف‌زن است که لباسی رنگارنگ و روشن به تن دارد. او معمولاً کت و شلواری با راه راه های چند رنگ و دکمه های طلایی، کلاه پردار و شمشیر بزرگ با چندین علامت زنگ زدگی می‌پوشد. او همیشه سوژه شوخی‌های شخصیت‌های دیگر هست ولی معمولاً نقش او شامل لاف زدن وی از سوء استفاده‌های بزرگ جنگ است.

8. بریگل (Brighella)

Brighella در نقش یک خدمتکار زیرک در Commedia dell’arte در ژانر ‘Zanni’ بازی می‌کند. یکی از تخصص‌های او برای این نقش، شوخی‌هایی است که با شخصیت‌های دیگر می‌کند و گاه در خوانندگی و نواختن گیتار نیز نوازنده‌ای ماهر هست. این خدمتکار مداخله‌گر حریص به عنوان یک انسان کاملاً بی‌وجدان، حاضر به انجام هر کاری است. لباس او به عنوان یک خدمتکار معمولاً شامل چندین راه راه سبز کوتاه روی زمینه سفید روی پیراهن و شلوار هست. ضمنا او گاهی شنل و کلاه راه راه سبز هم می‌پوشد.

سبک Commedia dell’arte

هر شخصیت در commedia dell’arte یک لباس مجزا دارد که به مخاطب کمک می‌کند تا بفهمد آن شخصیت چه کسی است؟ ضمنا شخصیت‌ها با لباس‌ها، ماسک‌ها و وسایلی مانند نوعی باتوم که به نام slapstick معروف بود، شناخته می‌شوند. این شخصیت‌ها شامل اجداد دلقک مدرن، یعنی هارلکین (آرلکینو) و زانی بودند. هارلکین، به ویژه، اجازه داشت در سرگرمی‌های خود درباره رویدادهای جاری اظهار نظر کند. علاوه بر این، خطوط داستانی معمولی آن نیز با مضامین حسادت، عشق و پیری نوشته می‌شد. بسیاری از عناصر اصلی داستان را هم می‌توان در کمدی‌های رومی پلاتوس و ترنس جستجو کرد که برخی از آنها ترجمه کمدی‌های یونانی قرن چهارم قبل از میلاد بودند. با این حال، ممکن است که کمیک‌ها از رمان‌های معاصر یا منابع سنتی و از رویدادهای جاری و اخبار محلی آن زمان هم استفاده کرده باشند. البته همه سناریوها کمیک نبودند و چند فرم ترکیبی و حتی تراژدی در آنها وجود داشت. به عنوان مثال طوفان شکسپیر از یک سناریوی محبوب در مجموعه اسکالا، پولونیوس “هملت” او از پانتالون گرفته شده است و دلقک‌های او ادای احترام به zanni هستند. از نمونه‌های بارز آثار تعدادی از نمایشنامه‌نویسان که دارای شخصیت‌هایی است که Commedia dell’arte و گاهی مستقیم از Commedia dell’arte استفاده کردند یا تحت تأثیر آن بودند می‌توان به چهارچوب‌های اسکاپین “مولیر” و خدمتکار دو ارباب “کارلو گولدونی” اشاره کرد.

دوران طلایی Commedia dell’arte

قرن هفدهم دوران طلایی Commedia dell’arte بود زیرا کمیک‌های ایتالیایی بر صحنه‌های نمایش اروپا تسلط یافتند و سیستم ستاره‌ای متولد شد و جایگاه اصلی خود را به عنوان یک تجارت تثبیت کرد. شرکت‌های کمدی محبوب نیز شروع به سفر در سراسر اروپا به ویژه در اسپانیا، انگلیس، آلمان و فرانسه کردند تا جایی که این فرم به عنوان la Comédie-Italienne شناخته شد تا متمایز از کمدی فرانسه باشد. لویی چهاردهم از حامیان بزرگ هنر بود و پس از آن در دربار او مولیر “ژان باپتیست پوکلن” Commedia dell’arte را کشف کرد. ضمنا در انگلستان نیز روایت‌های بازیکنان ایتالیایی تاثیر زیادی بر آثار شکسپیر داشت. در اوایل قرن هجدهم هم هارلکیناد با حضور هارلکین، کلمباین، پانتالون، کاپیتان، پولچینل و پیرو رواج یافت و این پیشرو پانتومیم ویکتوریایی بود. اما نقطه قوت تئاتر اسپانیایی عصر طلایی این بود که گروه‌های Commedia dell’arte از سال 1574 تأثیر زیادی در اسپانیا داشتند ولی آنها برخی از نوآوری‌های ایتالیایی در صحنه‌پردازی و بازیگری را پذیرفتند اما هرگز تحت تأثیر قوانین کلاسیک‌گرایی قرار نگرفتند. در عوض، یک سبک ملی قوی ایجاد کردند که پرشور، عاشقانه و غنایی بود و می‌توانست کمدی و تراژدی را به گونه‌ای با هم ترکیب کند که این کار هرگز در ایتالیا یا فرانسه امکان‌پذیر نبود. البته این سبک در آثار لوپه دو وگا بیانی غنی یافت و خروجی شگفت انگیز او با بیش از 1000 نمایشنامه که حدود 400 نمایشنامه از آنها باقی مانده است که ایده‌های بسیاری را برای پذیرش آثار جدید به تماشاگران می‌دهد. لوپه برای تراژدی‌ها و کمدی‌هایش جامعه را به سه بخش پادشاه، اشراف و مردم عادی تقسیم کرد و اولین دغدغه او سرگرمی بود و به تصویر کشیدن شخصیت‌های دهقانی، اعم از کمیک و تراژیک در آنها بسیار واضح بود. ولی مولیر که بزرگترین نمایشنامه‌نویس کمدی جهان محسوب می‌شود در سال 1658 در دربار لویی چهاردهم پذیرفته شد و شروع به ارتقاء این نمایش مسخره به سطح کمدی اجتماعی پیچیده کرد و آن را در یک ردیف با تراژدی قرار داد. او برای چندین سال، تئاتر پتی بوربن را با گروهی از بازیگران Commedia dell’arte به رهبری تیبریو فیوریلو به اشتراک گذاشت و بسیار تحت تأثیر سبک بازی رئالیستی آنها قرار گرفت. بعد از آن به کاخ رویال نقل مکان کرد. مولیر به دور از تقلید از نمایشنامه‌های خارجی، شخصیت‌های فرانسوی مشخصی را بر اساس مشاهده دقیق آداب اجتماعی خلق کرد و پس از مرگ وی نیز لویی چهاردهم در سال 1680، تئاتر Illustre-Théatre را با دو شرکت دیگر ادغام کرد تا اولین تئاتر ملی اروپا، کمدی فرانسه را تشکیل دهد که در حال حاضر نیز به اهداف فرهنگی فرانسه ادامه می‌دهد.

افول Commedia dell’arte

اما افول Commedia dell’arte ناشی از عوامل مختلفی بود. طنز کلامی غنی گویش‌های منطقه‌ای در بین مخاطبان خارجی گم شد و در نهایت کمدی فیزیکی بر اجرا مسلط شد و با روتین شدن کار، وجه کمیک آن از بین رفت. با گذشت زمان نیز بازیگران تغییر شخصیت‌ها را متوقف کردند به طوری که نقش‌ها حالت مصنوعی به خود گرفتند و دیگر شرایط زندگی واقعی را منعکس نکردند بنابراین یک عنصر کمیک مهم خود را از دست دادند. تلاش‌های نمایشنامه‌نویسانی مانند کارلو گولدونی برای اصلاح درام ایتالیایی نیز زوال Commedia dell’arte را رقم زد. اما گولدونی از سبک قدیمی‌تر وام گرفت تا شکلی جدید و واقعی‌تر از کمدی ایتالیایی خلق کند و تماشاگران با اشتیاق از کمدی جدید استقبال کردند. نمایش های عروسکی اروپایی، هارلکیناد انگلیسی، پانتومیم فرانسوی، و بازی‌های سینمایی چارلی چاپلین و باستر کیتون نیز همگی شکل کمیک باشکوهی را به یاد مخاطبان می‌آورند که زمانی غالب بود. اما علیرغم از بین رفتن ارتباط مستقیم تئاتر غربی با خاستگاه‌های Commedia dell’arte، این ژانر گاهی اوقات به عنوان یک جزء آموزشی در تئاتر فیزیکی و بداهه در آغاز قرن بیست و یکم نیز استفاده می‌شود.

تالیف و ترجمه: یاسمن حسینی، دفتر طنز حوزه هنری

منابع:

1. What is Commedia dell’arte, https://learningthroughtheatre.co.uk/commedia
2. Commedia dell’arte, https://www.metmuseum.org/toah/hd/comm/hd_comm.htm
3.    What You Need to Know About Commedia Dell’arte, https://www.thoughtco.com/what-you-need-to-know-about-commedia-dellarte-4040385
4.   commedia dell’arte, https://www.britannica.com/art/commedia-dellarte
5. French Neoclassicism,https://www.britannica.com/art/Western-theatre/French-Neoclassicism
6. Commedia dell’arte Characters, https://www.italymask.co.nz/About+Masks/Commedia+dellArte+Characters.html